کتاب”الشفاء” ابن سینا (980–1037 میلادی)، و به طور خاص بخش طبیعیات شفاء، مربوط میشود. ابن سینا در این کتاب، ضمن بررسی فلسفی و علمی پدیدههای طبیعی، به موضوع خواب و رؤیا نیز پرداخته است. برای تحلیل دقیقتر این موضوع، میتوانیم به دو منبع اصلی ابن سینا، یعنی الشفاء و اشارات و تنبیهات، اشاره کنیم.
-
خواب و رؤیا در “الشفاء”
ابن سینا در بخش طبیعیات شفاء ، خواب و رؤیا را از جمله پدیدههایی میداند که به تعامل بین نفس (روح) و بدن بستگی دارد. او بر این باور است که خوابها حاصل فعالیت قوه متخیله (توانایی تخیل) هستند که در زمان خواب، تحت تأثیر نفس و عوامل بدنی قرار میگیرد. در ادامه، به چند نکته کلیدی از این بخش اشاره میکنیم:
الف) نقش قوه متخیله در تشکیل خوابها
ابن سینا توضیح میدهد که قوه متخیله در حالت بیداری، مشغول دریافت تصاویر و اطلاعات از محیط خارجی است. اما در زمان خواب، این قوه آزادتر عمل میکند و تصاویر ذهنی را بدون مداخله حواس خارجی ترکیب و تفسیر میکند. در این حالت، نفس (روح) میتواند نقش مهمتری در القای تصاویر و معانی به قوه متخیله داشته باشد.
ب) زمان سحر و آرامش خاطر
ابن سینا در متن فوق اشاره میکند که خوابهای صحیح و روشنتر معمولاً در هنگام سحر حاصل میشوند. دلیل این امر را میتوان در آرامش بیشتر بدن و ذهن در این زمان جستجو کرد. در ساعات آخر شب، حرکات اشباح (تصاویر ذهنی) و قوه متخیله تحت تأثیر اختلالات بدنی و روحی کمتری قرار دارند و بنابراین، تصاویر خوابها دقیقتر و معنادارتر هستند.
ج) تأثیر مزاج بر خوابها
ابن سینا در “الشفاء” تأکید میکند که مزاج انسان (ترکیب چهار عنصر: خون، صفرا، بلغم و سودا) بر کیفیت خوابها تأثیر مستقیم دارد. افرادی که مزاج متوازنی دارند، خوابهای واضحتر و صحیحتری تجربه میکنند. در مقابل، افرادی که مزاجشان دچار اختلال است (مثلاً دچار اضطراب، خشم یا افسردگی هستند)، خوابهایشان مبهم و گمراهکننده خواهد بود.
د) صدق و راستی در خوابها
ابن سینا معتقد است که اخلاق و رفتار فردی نیز بر کیفیت خوابها تأثیر میگذارد. افراد صادق و راستگو، به دلیل تمایل به حقیقت و دوری از اندیشههای فاسد، قوه متخیلهای سالمتر و دقیقتر دارند. این موضوع باعث میشود که خوابهایشان معنادارتر و نزدیکتر به واقعیت باشند.
-
خواب و رؤیا در “اشارات و تنبیهات”
در کتاب اشارات و تنبیهات ، ابن سینا به شکل عمیقتری به موضوع خواب و رؤیا پرداخته و ابعاد عرفانی و روحانی آن را بررسی میکند. در این کتاب، او بیشتر به نقش نفس (روح) و ارتباط آن با عوالم بالاتر میپردازد. در ادامه، به چند نکته کلیدی از این بخش اشاره میکنیم:
الف) نفس ناطقه و ارتباط با عوالم غیبی
ابن سینا در “اشارات و تنبیهات” توضیح میدهد که نفس ناطقه (جان انسانی) قابلیت ارتباط با عوالم غیبی و ملکوتی را دارد. این ارتباط در حالت بیداری به دلیل محدودیتهای بدنی و حواس خارجی ضعیفتر است، اما در زمان خواب، نفس ناطقه میتواند به آزادی بیشتری دست یابد و با عوالم بالاتر ارتباط برقرار کند. این ارتباط میتواند منجر به دیدن رؤیاهایی شود که حاوی پیامهای معنادار و الهامبخش هستند.
ب) رؤیای صادقه و رؤیای سوء
ابن سینا در این کتاب بین دو نوع رؤیا تمایز قائل میشود:
رؤیای صادقه : این نوع رؤیاها حاصل ارتباط نفس ناطقه با عوالم غیبی است و معمولاً حاوی پیامهایی معنادار و نزدیک به حقیقت هستند.
رؤیای سوء : این نوع رؤیاها ناشی از اختلالات مزاجی، افکار نادرست و عادات بد اخلاقی است و معمولاً گمراهکننده و بیمعنا هستند.
ج) تأثیر عادتهای اخلاقی
ابن سینا در “اشارات و تنبیهات” نیز تأکید میکند که عادتهای اخلاقی فردی، مانند صدق و راستی، بر کیفیت خوابها تأثیر مثبت دارد. افرادی که به دروغگویی و اندیشههای نادرست عادت دارند، قوه متخیلهشان “آلوده” میشود و قادر به دریافت پیامهای معنادار نیستند.
-
جمعبندی و تطبیق دو کتاب
الشفاء : در این کتاب، ابن سینا بیشتر به جنبههای طبیعی و فلسفی خوابها میپردازد. او بر نقش مزاج، قوه متخیله و زمان سحر تأکید میکند و توضیح میدهد که چگونه عوامل بدنی و روحی بر کیفیت خوابها تأثیر میگذارند.
اشارات و تنبیهات : در این کتاب، ابن سینا به ابعاد عرفانی و روحانی خوابها میپردازد. او بر ارتباط نفس ناطقه با عوالم غیبی تأکید میکند و توضیح میدهد که چگونه اخلاق و رفتار فردی میتواند این ارتباط را تسهیل یا مختل کند.
نتیجهگیری
بر اساس تحلیل ابن سینا در الشفاء و اشارات و تنبیهات ، خوابها و رؤیاها نه تنها پدیدههای طبیعی هستند که به مزاج و حالت بدنی انسان بستگی دارند، بلکه ابعاد عرفانی و روحانی نیز دارند. برای داشتن خوابهای صحیح و پرمعنا، لازم است که فرد از نظر مزاج در تعادل باشد و از نظر اخلاقی به صدق و راستی معتاد باشد. این دو عامل، یعنی تعادل مزاجی و صداقت در زندگی، شرط اصلی برای دستیابی به خوابهایی هستند که میتوانند به عنوان پیامهای معنادار در نظر گرفته شوند.
پاسخ نهایی:
ابن سینا در “الشفاء” و “اشارات و تنبیهات” تأکید میکند که خوابهای صحیح و پرمعنا نیازمند تعادل مزاجی و عادت به صدق و راستی هستند.
انتهای پیام/
محسن رضائی اصل